Kháng chiến là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm kháng chiến

Kháng chiến là một hình thức phản kháng có tổ chức nhằm chống lại một lực lượng xâm lược, đàn áp hoặc thống trị. Trong lịch sử, kháng chiến thường xuất hiện khi một dân tộc bị cưỡng ép từ bên ngoài hoặc bị cai trị bởi chính quyền không chính danh, đòi hỏi sự nổi dậy toàn diện để giành lại quyền kiểm soát lãnh thổ, quyền tự quyết chính trị và bản sắc văn hóa.

Tại Việt Nam, khái niệm “kháng chiến” gắn liền với các thời kỳ lịch sử đấu tranh giành độc lập dân tộc. Không chỉ là cuộc chiến đấu vũ trang, kháng chiến còn bao hàm cả những nỗ lực về chính trị, văn hóa và ngoại giao nhằm bảo vệ sự tồn vong của quốc gia. Mục tiêu cốt lõi là giữ vững chủ quyền, bảo vệ nhân dân và khôi phục nền tự do bền vững.

Từ góc độ học thuật, "kháng chiến" có thể được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau, chẳng hạn:

• Theo hình thức: Vũ trang, phi vũ trang, kết hợp.
• Theo quy mô: Cục bộ, khu vực, toàn quốc.
• Theo đối tượng: Chống ngoại xâm, chống nội phản, chống thực dân, đế quốc, phát xít.

Phân biệt kháng chiến với chiến tranh thông thường

Chiến tranh là khái niệm rộng, bao gồm mọi dạng xung đột vũ trang giữa các nhóm có tổ chức. Tuy nhiên, kháng chiến mang bản chất phòng vệ và giải phóng, xuất phát từ thế yếu chống lại thế mạnh. Trong khi chiến tranh thường do quốc gia hoặc liên minh khởi xướng để giành lợi ích chính trị hoặc kinh tế, thì kháng chiến lại mang tính bị động lúc khởi đầu nhưng chủ động về chiến lược lâu dài.

Điểm khác biệt then chốt giữa kháng chiến và chiến tranh truyền thống có thể thể hiện qua bảng sau:

Tiêu chí	Chiến tranh thông thường	Kháng chiến
Chủ thể	Quốc gia, quân đội chính quy	Quốc gia bị xâm lược, lực lượng nhân dân
Khởi nguồn	Chủ động tấn công	Phản ứng trước sự xâm lược
Chiến lược	Ngắn hạn, tập trung lực lượng	Dài hạn, phân tán linh hoạt
Tính chính danh	Có thể gây tranh cãi	Được luật pháp quốc tế thừa nhận (quyền tự vệ)

Do đó, trong nhiều trường hợp, cuộc kháng chiến không chỉ là một trận chiến quân sự mà còn là cuộc đấu tranh chính nghĩa, thu hút sự ủng hộ rộng rãi từ cộng đồng quốc tế và các phong trào xã hội trên toàn cầu.

Các yếu tố cấu thành một cuộc kháng chiến

Để một cuộc kháng chiến có thể diễn ra và kéo dài, cần có sự hội tụ của nhiều yếu tố khách quan và chủ quan. Trước hết là sự tồn tại của một lực lượng xâm lược hoặc thống trị, kèm theo đó là mức độ bất mãn sâu rộng trong quần chúng. Tuy nhiên, điều kiện cần chưa đủ. Một cuộc kháng chiến hiệu quả phải có tổ chức rõ ràng, mục tiêu chiến lược và nền tảng tư tưởng thống nhất.

Các yếu tố cấu thành cốt lõi của một cuộc kháng chiến gồm:

1. Lý tưởng chính trị: Mục tiêu chiến đấu phải rõ ràng, thường là giành lại độc lập, tự do hoặc khôi phục quyền tự quyết dân tộc.
2. Lực lượng quần chúng: Sự tham gia của đông đảo nhân dân là điều kiện quyết định sự bền vững.
3. Tổ chức lãnh đạo: Có bộ máy chỉ huy, hệ thống truyền thông và quản lý hiệu quả.
4. Chiến lược linh hoạt: Sử dụng tổng hợp các hình thức đấu tranh như quân sự, chính trị, tâm lý, kinh tế.
5. Hậu cần và tài chính: Bảo đảm lương thực, vũ khí, thuốc men và nguồn viện trợ nếu có.

Bên cạnh đó, kháng chiến cũng đòi hỏi sự thích nghi với hoàn cảnh, đặc biệt là khả năng duy trì lòng dân, xây dựng căn cứ địa, tổ chức mạng lưới tình báo, và huy động nguồn lực từ các tầng lớp xã hội. Những yếu tố này không chỉ giúp kháng chiến tồn tại mà còn phát triển và chuyển hóa thành các phong trào cách mạng toàn diện.

Ví dụ lịch sử tiêu biểu về kháng chiến

Trong lịch sử thế giới, nhiều cuộc kháng chiến đã để lại dấu ấn sâu đậm, không chỉ vì chiến thắng quân sự mà còn vì ảnh hưởng chính trị và tư tưởng lâu dài. Một số ví dụ tiêu biểu gồm:

• Kháng chiến của Pháp chống lại Đức Quốc xã (1940–1944), được lãnh đạo bởi Charles de Gaulle và phong trào Kháng chiến Tự do (Free French Forces).
• Kháng chiến của Việt Nam chống thực dân Pháp (1945–1954), đỉnh cao là chiến thắng tại Điện Biên Phủ.
• Kháng chiến của Việt Nam chống đế quốc Mỹ (1955–1975), kết thúc bằng sự kiện thống nhất đất nước năm 1975.

Ngoài ra, các cuộc kháng chiến của nhân dân Algeria chống Pháp, kháng chiến Afghanistan chống Liên Xô hay kháng chiến Nam Phi chống chế độ Apartheid cũng là những ví dụ nổi bật về sức mạnh của ý chí giải phóng dân tộc. Tính đa dạng về hình thức và bối cảnh địa chính trị cho thấy kháng chiến là phản ứng phổ quát của con người trước bất công và áp bức.

Bảng dưới đây so sánh một số cuộc kháng chiến tiêu biểu trong thế kỷ XX:

Quốc gia	Đối tượng kháng chiến	Thời gian	Kết quả
Việt Nam	Pháp và Mỹ	1945–1975	Thống nhất đất nước
Pháp	Đức Quốc xã	1940–1944	Giải phóng Paris
Algeria	Thực dân Pháp	1954–1962	Độc lập hoàn toàn

Kháng chiến trong lịch sử Việt Nam

Việt Nam là một trong những quốc gia có truyền thống kháng chiến lâu đời nhất châu Á. Từ thời Bắc thuộc kéo dài hơn 1.000 năm đến thời kỳ chống Pháp, chống Mỹ và giữ gìn độc lập sau năm 1975, các cuộc kháng chiến tại Việt Nam luôn mang đậm dấu ấn của lòng yêu nước và tư tưởng tự cường dân tộc.

Một số mốc kháng chiến nổi bật trong lịch sử Việt Nam:

• 40–43: Khởi nghĩa Hai Bà Trưng chống lại nhà Hán, biểu tượng đầu tiên của tinh thần quật cường dân tộc.
• 938: Ngô Quyền chiến thắng Bạch Đằng, chấm dứt thời kỳ Bắc thuộc lần thứ ba.
• 1285–1288: Kháng chiến chống Nguyên - Mông dưới sự lãnh đạo của Trần Hưng Đạo, với ba lần đánh bại đội quân hùng mạnh nhất thế giới thời đó.
• 1945–1954: Kháng chiến chống thực dân Pháp, kết thúc bằng chiến thắng Điện Biên Phủ.
• 1955–1975: Kháng chiến chống Mỹ, dẫn đến thống nhất đất nước.

Dù hoàn cảnh mỗi thời kỳ khác nhau, các cuộc kháng chiến này đều chia sẻ một điểm chung: lấy dân làm gốc, sử dụng chiến lược linh hoạt, kết hợp đấu tranh chính trị và quân sự, và đặt lợi ích dân tộc lên hàng đầu. Đây là những yếu tố quyết định cho sự thành công bền vững của các cuộc kháng chiến Việt Nam.

Chiến tranh nhân dân: nền tảng lý luận của kháng chiến Việt Nam

Chiến tranh nhân dân là học thuyết quân sự mang tính bản sắc của Việt Nam, được khái quát và phát triển bởi Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và nhiều nhà lý luận cách mạng. Chiến tranh nhân dân đề cao vai trò của toàn dân, toàn diện, toàn lãnh thổ trong cuộc kháng chiến lâu dài, không phụ thuộc hoàn toàn vào vũ khí hiện đại.

Đặc trưng của chiến tranh nhân dân gồm:

• Tổ chức lực lượng toàn dân: kết hợp giữa quân đội chính quy, dân quân, tự vệ, và lực lượng chính trị địa phương.
• Sử dụng không gian rộng lớn: nông thôn là căn cứ, đô thị là mặt trận chính trị.
• Chiến lược đánh lâu dài: lấy ít địch nhiều, lấy yếu chống mạnh, tiêu hao dần lực lượng đối phương.

Mô hình này được vận dụng thành công trong cả hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ. Đặc biệt, chiến tranh nhân dân tạo ra thế trận toàn diện, trong đó mỗi người dân, mỗi ngôi làng đều trở thành một pháo đài kiên cường. Bài viết phân tích chi tiết hơn có thể xem tại Tạp chí Cộng sản.

Chiến lược “trường kỳ kháng chiến” và hiệu quả lịch sử

Trong điều kiện so sánh lực lượng không cân bằng, chiến lược "trường kỳ kháng chiến" được xem là lối thoát hiệu quả nhất để chống lại các thế lực mạnh hơn về quân sự. Đây là chiến lược do Chủ tịch Hồ Chí Minh khởi xướng từ năm 1946 trong bối cảnh kháng chiến chống Pháp và được nhấn mạnh qua khẩu hiệu nổi tiếng: "Kháng chiến trường kỳ, tự lực cánh sinh, toàn dân đoàn kết."

Các giai đoạn cơ bản của chiến lược này thường bao gồm:

1. Phòng ngự chiến lược: giữ vững lực lượng, tránh đụng độ trực diện.
2. Phản công từng phần: tiến hành du kích, tập kích, phá hoại hậu cần địch.
3. Tổng tiến công: khi thế và lực đủ mạnh để giành thắng lợi quyết định.

Kết quả thực tế đã chứng minh hiệu quả của chiến lược này, đặc biệt trong Chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954 và Chiến dịch Hồ Chí Minh năm 1975. Đây là minh chứng cho khả năng áp dụng tư duy chiến lược độc lập, sáng tạo trong bối cảnh bất lợi.

Tác động của kháng chiến đến quốc tế

Các cuộc kháng chiến tại Việt Nam không chỉ mang tính nội bộ mà còn tạo ra ảnh hưởng lớn trong quan hệ quốc tế. Trên trường thế giới, Việt Nam trở thành biểu tượng của phong trào giải phóng dân tộc, truyền cảm hứng cho nhiều quốc gia ở châu Á, châu Phi và Mỹ Latin đấu tranh giành độc lập.

Một số tác động chính:

• Làm thay đổi chính sách thực dân của các cường quốc châu Âu, đặc biệt là sau thất bại của Pháp tại Việt Nam năm 1954.
• Thúc đẩy các nước thuộc địa khác đòi độc lập, như Indonesia, Algeria, Mozambique.
• Làm thay đổi cách tiếp cận của Mỹ trong chiến lược toàn cầu thời Chiến tranh Lạnh.

Tác động của kháng chiến Việt Nam còn được ghi nhận trong các nghiên cứu về chiến lược bất đối xứng, tâm lý chiến, và chiến tranh phi truyền thống. Ví dụ: công trình của Martin Van Creveld (The Transformation of War) đã xem kháng chiến Việt Nam như minh chứng điển hình cho sự chuyển dịch hình thái chiến tranh hiện đại.

Kháng chiến hiện đại: Hình thức và phạm vi

Trong thế kỷ 21, khái niệm kháng chiến tiếp tục được mở rộng. Không chỉ còn giới hạn ở đấu tranh vũ trang, kháng chiến hiện đại bao gồm các hình thức phi bạo lực, đấu tranh mạng, phản kháng dân sự và các phong trào xã hội phản đối chính quyền độc đoán.

Một số hình thức kháng chiến hiện đại:

• Kháng chiến phi bạo lực: Biểu tình, đình công, bất tuân dân sự.
• Kháng chiến mạng: Tấn công vào hạ tầng thông tin, lan truyền dữ liệu chống kiểm duyệt.
• Đấu tranh pháp lý: Sử dụng các cơ chế quốc tế để kiện cáo chính quyền vi phạm nhân quyền.

Tổ chức như International Center on Nonviolent Conflict cung cấp kiến thức và đào tạo cho các phong trào xã hội áp dụng kháng chiến phi bạo lực. Đây là xu hướng ngày càng được áp dụng trong các xã hội hiện đại khi mà dư luận quốc tế và truyền thông toàn cầu đóng vai trò quan trọng.

Kết luận

Kháng chiến không chỉ là một khái niệm lịch sử mà còn là một cấu trúc chính trị – xã hội có giá trị lâu dài. Từ các cuộc đấu tranh giành độc lập của Việt Nam đến các phong trào phản kháng hiện đại trên toàn cầu, kháng chiến là biểu hiện của ý chí tự do, quyền con người và khát vọng kiểm soát vận mệnh.

Việc hiểu rõ bản chất và cơ chế vận hành của kháng chiến không chỉ giúp nhận diện các xung đột đương đại mà còn cung cấp công cụ lý luận để xử lý các vấn đề chính trị, xã hội phức tạp trong thế giới ngày nay.

Tài liệu tham khảo

1. Trường Chinh. (1947). Kháng chiến nhất định thắng lợi. Nhà xuất bản Sự Thật.
2. Hồ Chí Minh. (1948). Thư gửi đồng bào và chiến sĩ Nam Bộ.
3. General Vo Nguyen Giap. (1961). People’s War, People’s Army. Foreign Languages Publishing House.
4. Tạp chí Cộng sản. https://www.tapchicongsan.org.vn/
5. International Center on Nonviolent Conflict. https://www.nonviolent-conflict.org/
6. Martin Van Creveld. (1991). The Transformation of War. Free Press.
7. John Keegan. (1993). A History of Warfare. Vintage Books.
8. British Library - The Vietnam War. https://www.bl.uk/vietnam-war
9. United Nations Treaty Collection. https://treaties.un.org/